Het vaccinatieproces is begonnen, maar het duurt nog wel even voordat Nederland weer de oude zal zijn en dat geldt ook voor de dierentuinwereld. Vooralsnog geldt 9 februari als einddatum van de derde lockdown, maar het staat nog niet vast dat er dan ook daadwerkelijk een versoepeling van de maatregelen zal plaatsvinden. De afgelopen weken heeft een groot deel van Rotterdam zich achter Diergaarde Blijdorp geschaard, maar laatst is er een kleine mediarel ontstaan rondom de Rotterdamse dierentuin. We zetten de feiten op een rij.

Het is niet de eerste keer dat de portefeuille van Blijdorp in de schijnwerpers staat. Toen het park omstreeks de millenniumwisseling in rap tempo moderniseerde, bestond er een vast subsidiepotje van de Gemeente Rotterdam dat gebruikt werd om alle eindjes aan elkaar te knopen. Na de kredietcrisis viel die steun echter weg onder bewind van VVD, CDA, PvdA en D66: van 4,8 miljoen in 2010 naar acht ton in 2015. Het resterende bedrag was (en is) bovendien uitsluitend bedoeld om schoolreisjes en lespakketten te financieren. Het gevolg was een pijnlijke reorganisatie onder toeziend oog van directeur Marc Damen omstreeks 2013. Het huishoudboekje ging drastisch op de schop en een acuut faillissement werd afgewend. De nieuwe balans was echter kwetsbaar: om alle vaste kosten te dekken, moest de dierentuin ieder jaar minimaal 1,4 miljoen bezoekers ontvangen. Dat liet de huidige directeur, Erik Zevenbergen, laatst weten bij de ZooInside Podcast. En dat getal werd ook gehaald. Tot 2020.

Reorganisatie

In 2020 is Blijdorp 13 miljoen euro aan omzet misgelopen en alle reserves waren al snel opgebrand. Vanuit de Rijksoverheid is er een steunpakket van 39 miljoen beschikbaar gesteld dat in maart verdeeld zal worden onder de circa zeventig Nederlandse dierentuinen (mits de Europese Commissie goedkeuring geeft). Mogelijk blijft het daar niet bij, maar van groter belang voor Diergaarde Blijdorp is het noodkrediet van de Gemeente Rotterdam. Dat bedraagt 10 miljoen euro, maar de voorwaarden zijn strikt. De lening moet zo snel mogelijk worden terugbetaald en wordt bovendien verstrekt onder de randvoorwaarde dat er opnieuw een reorganisatie plaatsvindt. Alle fracties in de Gemeenteraad stemden vóór de (voorwaarden van) noodsteun, met uitzondering van de Partij voor de Dieren.

De directeur liet eerder al weten dat het massa-ontslag weliswaar pijn doet, maar dat het bestuur het belang ervan ook inziet. De dierentuin gaat uit van een vergelijkbaar sober 2021 en de directie vreest ook voor over eventuele toekomstige crises. Zoals Zevenbergen verklaarde bij ZooInside: ”Onze vaste lasten zijn systematisch te hoog. Zelfs als we onze begrote cijfers voor 2020 wel gehaald hadden, zouden we eigenlijk niet de financiële ruimte gehad hebben om het onderhoud te doen wat we hadden moeten doen. De komende jaren hoeven wij niet meer na te denken over onze inkomsten verhogen, dus wij moeten naar lagere kostenposten toe. Het flexibele deel van de organisatie moet groter worden. We moeten dus beter kunnen meebewegen met fluctuaties in bezoekersaantallen.” In totaal verdwijnen 40 van de 180 vaste arbeidslocaties. Volgens het NRC gaat het om dertig flexfuncties in de horeca en tien vaste medewerkers die zich bezighielden met bezoekerswelzijn en planning.

Het personeel trekt nu echter aan de bel. Volgens RTV Rijnmond schrijven zij in een brief naar de Gemeenteraad: ”Waarom moeten er meer flexcontracten komen om meer winst te genereren? Wij zijn toch een stichting zonder winstoogmerk?” De nieuwsorganisatie weet verder dat de resterende medewerkers enkele arbeidsvoorwaarden moeten afstaan. Het gaat daarbij voornamelijk om de ‘oude garde’, die vanwege de reorganisatie van 2013 onder een CAO-overgangsregeling viel. Het natuurlijk verloop van deze relatief duurdere medewerkers gaat echter langzamer dan verwacht en het idee is nu om alle arbeidsovereenkomsten gelijk te trekken. Dat zou geld besparen. Het beklag: de dierentuintop viel al onder de nieuwe CAO en wordt bij de ‘harmonisatie’ dus amper geraakt. Naar aanleiding van de noodkreet heeft Leefbaar Rotterdam om opheldering gevraagd bij VVD-wethouder Bert Wijbenga. Hij laat namens Blijdorp weten dat het park verwacht 2021 te kunnen doorstaan dankzij de lening, mits de reorganisatie en de harmonisatie doorgang vinden.

Euthanasie

De échte commotie ontstond echter door een ‘wat als’-vraag van Leefbaar Rotterdam: ”Wat gebeurt er met de dieren als zij noodgedwongen weg zouden moeten vanwege de financiële onzekerheid?” Wijbenga schrijft: ”Zoals aangegeven, zal dit zich alleen voordoen indien Diergaarde Blijdorp niet kan reorganiseren en de arbeidsvoorwaarden niet kan harmoniseren. In dat geval zal er bezuinigd moeten worden op het primaire proces, waaronder het aantal dierverzorgers. Alleen dan zal Blijdorp moeten besluiten tot het verkleinen van de dierencollectie. Diergaarde Blijdorp zal er alles aan doen om dat te voorkomen. Lukt dat onverhoopt niet, dan zal Diergaarde Blijdorp zich tot het uiterste inspannen om de dieren in andere dierentuinen te herplaatsen. Dat zal echter, zoals de vragenstellers terecht opmerken, lastig zijn, want andere dierentuinen verkeren ook in zware problemen. Sommige hebben hun dierencollectie noodgedwongen dan ook al verminderd. Onvermijdelijk zal de Diergaarde – zeer tegen haar zin – dan tot euthanasie moeten overgaan. De inzet van Blijdorp om te komen tot een reorganisatie en harmonisering van de arbeidsvoorwaarden is dan ook groot.”

Het Algemeen Dagblad kopte al snel ”euthanasie van dieren dreigt” en aldaar reageerde Benvenido van Schaik van Leefbaar Rotterdam geschokt: ”Al moet ik heel Rotterdam mobiliseren, ze blijven met hun poten van de dieren af. Ik ga vol op het orgel.” Het is een opmerkelijk contrast met het eerdere standpunt van Leefbaar Rotterdam. Een motie tegen ‘corona-euthanasie’ in Blijdorp waarover in oktober 2020 gestemd werd, sneuvelde namelijk dánkzij Leefbaar Rotterdam. Zij kregen daarbij bijval van CDA, ChristenUnie-SGP, D66, PvdA en VVD. Als Leefbaar Rotterdam zich toen al had uitgesproken tegen zo’n horrorscenario, zou deze motie aangenomen geweest zijn.

Niet dat die motie waarschijnlijk nodig zal zijn. Als lid van de Europese koepelorganisatie EAZA dient Diergaarde Blijdorp zich te houden aan hun richtlijnen voor het gebruik van niet-medische euthanasie. Zij hanteren binnen de context van populatiebeheer drie criteria voor het gebruik ervan. Het mag pas toegepast worden als het dier in kwestie dusdanig abnormaal gedrag vertoont dat het een normaal bestaan voor zijn of haar soortgenoten niet langer mogelijk is, als de aanwezigheid van dat dier het fokprogramma in gevaar brengt en als er écht geen mogelijkheid tot transport bestaat. Volgens de EAZA sluit dit beleid het best aan op hoe er in natuurreservaten wordt omgegaan met het doelbewust doden van individuen. Een spontaan faillissement van een dierentuin was ten tijde van het bepalen van deze richtlijnen ondenkbaar. In een recentere communicatie, naar aanleiding van de COVID-19-pandemie, heeft de EAZA echter duidelijk gemaakt dat de organisatie niet achter het doden van dieren om financiële redenen staat. Uit ethisch bezwaar, maar ook vanwege de schade die zulke acties zouden kunnen aanrichten aan de herintroductieplannen voor bedreigde soorten.

Hoe nu verder?

Aanstaande donderdag zal de Gemeenteraad een spoeddebat houden over de reorganisatie, op verzoek van Leefbaar Rotterdam en de PvdA. Zij vinden dat er meer banen verdwijnen dan strikt noodzakelijk. ”De voorgestelde reorganisatie en harmonisatie zijn erg ingrijpend, met mogelijk grote financiële gevolgen voor de werknemers. Bij de plannen voor de reorganisatie gaat Blijdorp wel uit van héél zwarte scenario’s. Er wordt post-corona een dramatische daling van de bezoekersaantallen verwacht, terwijl verschillende onderzoeksbureaus juist een stijging van consumentenuitgaven verwachten nadat de maatregelen voorbij zijn.”

Diergaarde Blijdorp is relatief stil te midden van al het tumult. Wel sprak een woordvoerder met het Algemeen Dagblad over het gebruik van euthanasie: ”Wat wethouder Wijbenga heeft opgenoemd (…) is een feitelijke opsomming van de volgorde van stappen. Diergaarde Blijdorp is geenszins van plan het zover te laten komen. Het welzijn van onze dieren komt altijd op de eerste plaats.”

Het beeld dat ontstaat, is complex. De reorganisaties van 2013 en 2021 zijn allebei afgedwongen door politieke besluiten, maar worden tegelijkertijd ook door hen tegengewerkt. Het personeel lijkt zich oneerlijk behandeld te voelen. De Diergaarde laat bij tijd en wijlen doorsijpelen dat het horrorscenario met betrekking tot euthanasie niet uitgesloten is, ook al gaat dit tegen het beleid van de EAZA in en geven ze zelf toe dat het niet nodig zal zijn als de herstructurering slaagt. Dat het om financiële redenen inslapen van dieren daadwerkelijk zou gebeuren, lijkt dus uitermate onwaarschijnlijk. De ontstane onweerswolken hebben voor grootschalige inzamelingsacties gezorgd, maar stuiten veel mensen ook tegen de borst. Dat blijkt wel uit de vele kritische reacties die de krantenkoppen op social media teweeg gebracht hebben.

Bij het debat op donderdag zal blijken wat de Gemeenteraad ditmaal besluit, maar ook de impact van dit alles op het imago van dierentuinen is iets om in de gaten te houden.

Foto: Jeroen Bast (BB-Facebook). Deze week liet ARTIS weten dat hun leeuwengroep naar een ander park zal verhuizen, omdat er geen geld beschikbaar is voor de bouw van een modern verblijf.