De vlag hangt halfstok in Rotterdam. Rondom Taman Indah, een uithoekje van Diergaarde Blijdorp waar het normaal bruist van het leven, hangt een sombere sfeer. Een van de oudste en geliefdste inwoners van de dierentuin heeft in de late uurtjes van 24 september vredig haar laatste adem uitgeblazen. Aziatische olifant Irma is niet meer. Blijdorper Bende blikt terug op de 53 jaar waarin zij onze tuin bekroonde.

Blauw bloed

Irma’s ouders, mannetje Chieng Mai en vrouwtje Buag Hah, werden in 1962 op zeer jonge leeftijd door het Thaise koningshuis geschonken aan de Deense monarchie. In 1970 kwam hun eerste kind ter wereld, een dochter. Zoals zo’n koningsbaby vanzelfsprekend toebehoort, werd ze Irma gedoopt: vernoemd naar een supermarktketen in Kopenhagen…

Het waren andere tijden wat betreft dierenwelzijn. In 1975 werd Irma van haar moeder gescheiden om te verhuizen naar Diergaarde Blijdorp. Bij aankomst in Rotterdam kreeg ze een plekje in de Dikhuidenvleugel van de Rivièrahal. Hier sloot ze zich aan bij een onnatuurlijk lappendeken: Sonny, Aida en Menika, drie wildgevangen koeien zonder enige verwantschap. Erg liefdevol werd Irma niet ontvangen, al ontstond tussen Sonny en Irma al snel wederzijds respect en vertrouwen. ’s Nachts werden ze op een rij gezet in de stal, één poot urenlang vastgeketend aan een pilaar. Het moet een ongelofelijk zware periode geweest zijn.

Zo gebrekkig als de huisvesting was, zo ambitieus was Blijdorp. De Diergaarde was toentertijd uniek in het opzicht dat ze zich ook waagden aan een mannelijke olifant. Veel andere dierentuinen vonden het veel te riskant om zo’n vijf ton zware, wispelturige spierbundel te huisvesten. Ramon, zo heette de kolos uit Hannover.

De Rotterdamse verzorgers droomden van iets waar nog geen enkele Nederlandse ZOO in geslaagd was, maar de Denen en Duitsers al wel: jonge dikhuidjes. Zo zou Blijdorp onafhankelijk worden van de schimmige Zuidoost-Aziatische import.

Het had heel wat voeten in de aarde om Irma en Ramon vredig bij elkaar te plaatsen. Eigenlijk was Irma zelfs op haar oude dag nog erg onrustig in het bijzijn van bullen. Wat niet hielp is dat Ramon bij vlagen worstelde met zijn gezondheid. Toch accepteerde Irma Ramon uiteindelijk en vanaf dat moment waren de verzorgers innig aan het duimen.

Twee stappen vooruit, één achteruit

Op 16 juni 1984 gebeurde het. Onrustig geschuifel, een zachte plof en vervolgens een heleboel consternatie. Nog voordat Irma met haar slurf naar achteren kon reiken, zat een heel team verzorgers eromheen. Blijdorp had haar langverwachte prinses gekregen, met een matchende naam: Bernhardine, naar de vader van Beatrix.

Dagenlang hield de stormloop van Rotterdammers aan, maar echt lang heeft het prille geluk niet mogen duren. ‘Dina’ ontwikkelde al snel een reputatie als onhandelbaar en verdween in ’85-’86 daarom tijdelijk naar Krefeld, waar men haar gedrag hardhandig probeerde te corrigeren. Achteraf gezien was dat een verschrikkelijke keuze: het duurde jaren voordat Bernhardine weer gezonde relaties kon opbouwen met anderen, met zowel olifanten als verzorgers. Op gedragscorrecties van andere olifanten reageerde ze nog slechter dan voorheen. Ook haar relatie met Irma was nooit echt hetzelfde hierna.

Terug naar Irma: in ’88 nam ze ene Douanita onder haar hoede. Zij was een wildgevangen olifantje uit Vietnam met Tsjechoslowakije als eindbestemming, ernstig vermagerd na maanden op zee en bovendien zonder het benodigde papierwerk. In 1990 volgde de geboorte van Yasmin. In tegenstelling tot Irma’s eerste bevalling waren er ditmaal geen verzorgers aanwezig in de kraamstal op het moment suprême.

Zachtaardige matriarch

Taman Indah werd in 1994 in gebruik genomen en luidde een nieuw tijdperk op het gebied van dierenwelzijn in. Niet alleen hadden de dieren hier veel meer bewegingsruimte en was het verblijf natuurlijker ingericht, maar ook aan het nodeloos separeren van de dieren ’s nachts kwam een einde. Dat gold ook voor Irma’s derde bevalling in 1995: de kleine Indira werd direct omringd door ‘hulptantes’ Sonny en Bernhardine. Dierentuinen over de hele wereld deden inspiratie op in de Maasstad.

Dat wil niet zeggen dat het alleen maar rozengeur en maneschijn voor Irma. In ’96 vertrok Bernhardine (alweer), in ’97 overleed Sonny en in ’98 stierf Indira. Veel toeverlaten van Irma vielen dus binnen korte tijd weg, wat samenviel met de komst van allerlei onverwante vrouwtjes uit andere parken. Er brak een leiderschapsstrijd uit, die er behoorlijk fel aan toeging. Pas in 1999 vertrokken de ‘dissidenten’ naar Engeland en was Irma’s positie als matriarch veiliggesteld.

Irma’s leiderschap was nooit erg strikt. Op momenten dat het nodig was, stond ze haar mannetje – zo blikken de verzorgers nog altijd terug op hoe resoluut Irma de kudde naar het buitenverblijf leidde na het afscheid van Sonny’s lichaam. Echter, net als Sonny, krabbelde ze soms terug als er ruzie uitbrak. Écht dominant kon je haar niet noemen.

Vlak voor de eeuwwisseling keerde Bernhardine weer terug naar Rotterdam, op de hielen gevolgd door Irma’s bevalling van Bangka in 2000. In de jaren die volgden, begonnen ook Bernhardine, Yasmin en Douanita zich te ontplooien tot moeders. In 2004 beviel Irma voor de vijfde keer en wel van haar enige zoon, Sibu. Op het eerste gezicht klinkt dit perfect: een big happy family.

Toch lag Bernhardine nog altijd lastig in de groep en die family begon met al dat geboortenieuws wel érg big te worden. Daarom werd in 2006 de knoop doorgehakt: Bernhardine werd definitief gescheiden van Irma en vertrok naar het Ierse Dublin. Zusje Yasmin, met wie ze een hechte band had, ging haar daar vergezellen. Dat had Irma haar welverdiende rust moeten geven. In tegendeel: toen ging het pas écht goed mis.

Horrorbevalling

In december 2007 luidden weeën het einde van Irma’s zesde zwangerschap in. Maar in plaats van het gebruikelijke patroon van toenemende frequentie en intensiteit, doofden de weeën na verloop van tijd uit… Begin januari 2008 oordeelde de dierenarts dat het jong in de baarmoeder gestorven was en grof gezegd werkte Irma’s lichaam niet mee.

Meer dan een jaar lang heeft Irma zo rondgelopen, ogenschijnlijk zonder er echt last van te hebben. De dierenarts hield haar gezondheid nauwlettend in de gaten en op de echo’s was zichtbaar dat het dode kalf in een soort mummie aan het veranderen was. Het was een uiterst precair evenwicht.

Dat evenwicht werd uiteindelijk medio 2009 verstoord door de bevalling van Douanita. Irma was vrij letterlijk aan het meepuffen en een piek in hormonen zorgde voor een nieuwe golf weeën. Het kalf moest er nú uit, maar zelfstandig lukte het Irma niet. Haar opvoeding was wellicht traumatisch en onethisch, maar al dat hands-on contact had ervoor gezorgd dat Irma op haar gemak was rond mensen. Dat heeft haar leven uiteindelijk gered.

Een hele ploeg dierenartsen, verzorgers en zelfs directeur Damen hebben uiteindelijk meer dan 24 uur lang geploeterd om het jong in delen te verwijderen uit Irma’s baarmoeder. Ze moest bij bewustzijn blijven, dus enkele verzorgers stelden haar tijdens de hele ingreep gerust door haar slurf vast te houden en haar lekkernijen toe te stoppen. De spanning was om te snijden. Het mag een wonder heten dat Irma relatief snel weer de oude was. Haar dagen als moeder lagen echter definitief in het verleden.

Met pensioen

Nog twee keer zou het leiderschap van Irma beproefd worden. Na het vertrek van Bernhardine merkte Douanita op dat haar pleegmoeder niet langer vergezeld werd door een dominante, hardhandige dochter. In 2012 begon die ruzie uit de hand gelopen, het schaadde duidelijk het welzijn van Irma. Er zat niets anders op: Douanita vertrok, samen met haar nog jonge dochter Tonya.

De oudste dochter van Douanita, Trong Nhi, bleef hoogzwanger achter in de Maasstad. Achteraf gezien was dat wellicht ook niet de beste keuze, want de appel viel niet ver van de boom. In 2019 dreigde de groep zichzelf wederom aan flarden te scheuren. Daarna is een nieuw heenkomen gevonden voor Trong Nhi en haar dochter Nhi Linh in Washington DC. Dat concludeerde het lange transitieproces: van ratjetoe in de Dikhuidenvleugel naar natuurgetrouwe familiegroep in Taman Indah.

Irma heeft een bewogen leven geleid. De littekens van haar vroege jaren zijn nooit helemaal weggetrokken: menig middag stond ze haar hoofd heen en weer te slingeren, weaven heet dat. Het is de enige beweging die ze kon maken toen ze ’s nachts opgesloten werd vroeger. Tegelijkertijd was het slotstuk van haar leven erg vredig: geen stress over bullen of concurrenten meer, slechts ruim de tijd om te zorgen voor haar kleinkinderen. Met Radjik, Bangka’s zoontje uit 2021, kon ze het altijd erg goed vinden. In 2022 werd Bangka’s dochter Faya voor het eerst moeder en bewees Irma dat ze ook de perfecte overgrootmoeder is. Als één woord Irma omschrijft, is het wel ‘zachtaardig’: ondanks alle beproevingen is ze tot op haar sterfdag een zorgzaam en liefdevol individu gebleven. Bewonderenswaardig.

Buiten zicht

Aan Irma’s bloedlijn is nog lang geen einde gekomen. In Dublin Zoo komt de ‘rebelse’ Bernhardine goed tot haar recht als opperolifant. Samen met Yasmin staat ze aan het hoofd van een indrukwekkende dynastie, met in totaal negen kinderen en drie kleinkinderen. De jongvolwassen mannetjes zijn inmiddels tot in Amerika en Australië uitgevlogen. Irma’s zoon Sibu is in recente jaren twee keer vader geworden. Een zus van Irma, Schottzie, is ook nog in leven. Zij woont in de VS.

En hoe zit het met pleegdochter Douanita? In 2017 is ‘Donna’ doorverhuisd van Tsjechië naar Oostenrijk. In totaal heeft ze nu zes kinderen voortgebracht, al kwam haar eerste kalf dood ter wereld en is ze Tonya (2009-2013) verloren aan een bacteriële infectie. Haar oudste dochter, Trong Nhi, woont nu in Amerkika met diens dochter Nhi Linh. Douanita had nog een ander kleinkind, maar die is helaas niet zo oud geworden.

Irma had trouwens ook nog tien halfbroertjes en -zusjes van haar vaderskant. Deze lijnen zijn allemaal doodlopend, met uitzondering van de nazaten van halfbroer Chang (1981-2020). Hij heeft maar liefst negentien(!) kinderen op naam, waaronder leidkoe Sithami Hi Way (Chester Zoo) en fokbul Po Chin (Pairi Daiza). Deze kant van de stamboom is inmiddels wijd en zijd uitgewaaierd.

Verder

Met het overlijden van Irma komt niet alleen maar een einde aan een tijdperk in Blijdorp. Voor haar nabestaanden is het een groot verlies. Haar kleinkinderen hebben rustig afscheid mogen nemen van haar lichaam. Bangka werd de afgelopen jaren al steeds belangrijker in de kudde en zij neemt het stokje nu definitief over. Ze is gemakkelijk te herkennen aan haar ‘oorflapjes’ die naar achteren hangen. Qua karakter doet de vredelievende Bangka wel een beetje denken aan Irma. Ze wordt bijgestaan door haar jongvolwassen dochter Faya en ontfermt zich nog altijd over haar zoontje Radjik en Faya’s spruit Maxi.

Foto: Ria van der Graaf (BB-Facebook). Aziatische olifant Irma (1970-2023)