Foto: Patty Kloosterman (BB-Facebook). De afgezette ingang van de Kelpwoud-zaal.
Bezoekers van het aquariumgebouw van de Rotterdamse dierentuin moeten voorlopig rekening houden met bouwhekken. Op meerdere plekken in het pand wordt druk geklust. Het doel: een duurzamere toekomst, zowel voor het Oceanium zelf als voor de natuur in onze eigen achtertuin.
Het einde van het Kelpwoud
Een houten schot onttrekt de laatste ecodisplay van het Oceanium geheel aan het zicht: het doek valt voor het Californische Kelpwoud. Een grondige overhaul van deze ruimte hing al een tijdje in de lucht. Sinds 2010 staat het verblijf van de zeeotters leeg en in 2018 overleden de laatste octopussen, waarmee twee publieksfavorieten verdwenen.
Foto: Danny Noorman (BB-Facebook). In het Kelpwoud waren zowel grote als kleine waterdieren uit het Californische kustgebied te zien.
Ook in de omringende aquaria werd het steeds stiller. De meeste gevinde bewoners van deze bassins zijn omstreeks de millenniumwisseling ingevlogen uit de VS. Zo kon destijds een uniek stukje onderwaternatuur minitieus nagebootst worden, van de kleinste aardbei-anemoon tot de geduchte zwelhaai.
Helaas heeft het merendeel van de inwonende vissen nooit gekweekt, met een handjevol jonge stierkophaaien als enige noemenswaardige uitzondering. Vergrijzing en geleidelijke leegloop was het natuurlijke gevolg. Blijdorp stond voor een keuze: is het importeren van wildgevangen dieren uit Amerika anno 2024 te rechtvaardigen, wanneer we daarmee geen concrete bijdrage leveren aan natuurbehoud?
Het roer om
Foto: Marga van den Berg (BB-Facebook). Wrakbaars bij het bestaande Noordzee-gedeelte.
Na veel wikken en wegen is besloten dat het antwoord daarop ‘nee’ is. In plaats daarvan grijpt Blijdorp dit moment aan om weer een klein stukje van het Masterplan 2050 te verwezenlijken. In deze toekomstvisie staat omgeschreven dat Blijdorp zich gaat toespitsen op twee maritieme ecosystemen. Dit zijn de ‘Caribbean Coast’, met de doktersvis als focussoort, en de ‘Duurzame Noordzee’, met als impactsoort de vleet.
Volgens bronnen binnen de Diergaarde is het het laatstgenoemde impactgebied waarop Blijdorp in deze zaal wil inzetten. Er zou samen met externe partijen worden nagedacht over het nabootsen van een windmolenpark. Hoewel niet duidelijk is hoe grootschalig de werkzaamheden precies zijn, is het kennelijk dusdanig ingrijpend dat bezoekers voorlopig vroegtijdig hun reis door de onderwaterwereld moeten beëindigen via een nabije nooduitgang.
Wedergeboorte
Foto: Jim Louwerens (BB-Facebook). De afgelopen tien jaar zijn de kleinere aquaria in de bestaande Noordzee-hoek veelal hun blikvangende bewoners kwijtgeraakt.
Het zal het nog niet makkelijk worden om inwoners te vinden voor de nieuwbakken Noordzee-bakken. De oversterfte die in het Kelpwoud speelde, heeft ook huisgehouden in de reeds bestaande Noordzee-hoek van het Oceanium, bij de ingang. Het dijkhellingaquarium, de voelpoel en het koornaarvis-aquarium liggen er vrij kaal bij. De laatste tanks in de kwallenhoek zijn in 2023 buiten gebruik genomen. In de drie grote aquaria die resteren, loopt de teller net zo goed terug.
Er wordt onder fans druk gespeculeerd over een bijzonder spectaculaire, doch onwaarschijnlijke optie voor het nieuwe Noordzee-deel: de vleet. Deze reusachtige rog is één van de tien soorten zijn die Blijdorp anno 2050 van de Rode Lijst af wil hebben geholpen. De terugkeer van een gezonde populatie vleten naar de Noordzee is daarbij de ultieme droom. Momenteel wordt de vleet niet in aquaria gehouden, maar al enige tijd bestuderen onderzoekers in Blijdorp of het mogelijk is om een volwaardig kweekprogramma op touw te zetten. Echter, voor zover bekend is daar nog geen doorbraak in geweest.
Diergaarde Blijdorp is niet ingegaan op vragen van Blijdorper Bende omtrent de herbestemming van het Kelpwoud.
Uitzwaaien
Foto: Sharon de Vink (BB-Facebook). De oorkwallen waren na het sluiten van de kwallenhoek alleen nog te zien bij de ‘ZOO veel plastic’ expositie in de Kelpwoud-zaal.
In Kort Nieuws #195 meldde Blijdorper Bende al dat de meeste seniore Kelpwoud-bewoners uitgeplaatst waren naar het aquarium van Stralsund, Duitsland. Sindsdien is de opvallende Amerikaanse kreeft, die links-rechts een andere kleur heeft door een genetische afwijking, stilletjes overgeplaatst naar een van de kleine aquaria bij het ‘oude’ Noordzee-themagebied. Het is niet bekend waar de laatste oorkwallen en luipaardhaaien naartoe verhuisd zijn.
Overigens blijft één stukje van het Californische Kelpwoud voorlopig behouden. De zeeleeuwen, sinds jaar en dag de speelse en luidruchtige portiers van het Oceanium, blijven zitten waar ze zitten. Hoewel deze Amerikanen een gat creëren tussen het ‘oude’ Noordzee-hoekje en de nieuwe dependance, heeft de Diergaarde geen concrete plannen om hen uit huis te zetten.
Nog meer geklus
Foto: Patty Kloosterman (BB-Facebook). Er staat tijdelijk geen water in het Mangrove-bassin.
Ook elders wordt volop verbouwd. Zelfs op betrekkelijk stille dagen staan er wel bezoekers naar ze te turen, maar nu zitten ze achter de schermen: de koeneusroggen en andere inwoners van de Mangrove. Het tweedelige bassin, gesitueerd tussen het Great Barrier Reef en het Caraïbisch Café, wordt voorzien van nieuwe ruiten. In tegenstelling tot voorheen kunnen bezoekers niet langer hun hand in het bassin van de koeneusroggen steken. Er stonden al bordjes die dat ontmoedigden, maar helaas werd daar niet altijd gehoor aan gegeven. Ook de filters worden meteen aangepakt.
De technische dienst is ook druk bezig bij vogelverblijf ‘Bass Rock’, bij de entree van het Oceanium. Dankzij een gift van de Vrienden van Blijdorp worden de levens van de inwonende papegaaiduikers, eidereenden, zeekoeten en drieteenmeeuwen binnenkort letterlijk opgeschud. De wens van de verzorgers is om weer een beetje deining terug te brengen in het bassin.
Foto: Maxime Stok (BB-Facebook). Met twintig zeekoeten heeft Blijdorp bij Bass Rock de grootste kolonie van alle dierentuinen. Het betreft zowel dieren van Noord-Atlantische komaf als dieren uit de Beringzee.
Omstreeks de opening van de volière twintig jaar geleden was dat ook zo, maar die machine werd destijds al snel weer uitgezet. De golfslag viel niet in de smaak bij de eveneens aanwezige vissen, die van nature eigenlijk alleen op grotere dieptes voorkomen.
Inmiddels moet Bass Rock het echter alweer een paar jaar zonder bass stellen. Het enige wat de verzorgers ervan weerhoudt om de zeeslagmachine weer aan te zetten, is dat deze in de tussentijd volledig vastgeroest wordt! De machine zal daarom volledig vervangen worden. De oplevering hiervan staat rondom de herfstvakantie gepland.
Foto: Jop Kempkes (Blijdorper Bende Beheer). De nieuwe ruiten van het Mangrove-bassin.
De Gemeente Rotterdam is gedeeltelijk akkoord met de bouwplannen voor het nieuwe olifantenverblijf in Blijdorp. Als onderdeel van de vergunningaanvraag beginnen nu ook steeds meer ontwerpplannen naar buiten te druppelen, wat betekent dat we alvast een tipje van de sluier kunnen oplichten.
Aan de bestaande 3.000 m2 olifantenperk wordt nog eens 4.000 m2 aan buitenperk toegevoegd, geheel op het huidige perceel vleermuizen-kamelen-moeras. Dit nieuwe buitenverblijf bestaat uit drie segmenten en staat in verbinding met een nieuw stalgebouw, dat tegen de oostgevel van de bestaande Vleermuizengrot aan wordt neergezet. Het exterieur van de Vleermuizengrot blijft ongewijzigd, maar van binnen gaat het pand grondig op de schop. Zo ontstaat ruimte voor een binnenverblijf voor François’ langoeren, die op de huidige locatie van de hangbrug ook een buitenverblijf van 450 m2 krijgen. Aangrenzend aan de Bergdierenrots komt een klein horecapalviljoen. De zuidoostelijke hoek, waar nu de kleine moerasvolière en het oude kraanvogelperk zijn, wordt naar verwezen als de ‘witte banaan’ en is nog niet in detail uitgewerkt. Er wordt gesproken over ofwel een verblijf voor baardapen realiseren hier, ofwel een ’theeplantage’ met otterverblijf.
Op de plannen zijn nog veel meer interessante details te zien en te lezen. Een greep hieruit: het monumentale pleintje rondom fontein ‘Liesje’, op de hoek van de Chinese Tuin, wordt in ere hersteld. Bij de ingang van de Vleermuizengroot staat een ‘Vietnamse markt’ ingetekend. De uitgang van de Vleermuizengrot wordt een ‘holle boomstam’ met ruiten, dwars door het langoerenverblijf heen. Er loopt een stroompje door het grootste olifantenperk heen dat uitmondt in een groot bassin, pal voor het terras. Als ‘fase 2’ voor het project worden enkele wijzigingen aan het oude olifantenperk gemaakt, waaronder het dempen van de greppel en het verbouwen van de zwemvijver. Hieronder hebben wij nog een kleine selectie aan interessante beelden gedeeld, de volledige documenten zijn HIER in te zien.
Vietnamese markt bij de ingang van de Vleermuizengrot.
Impressie vernieuwde Vleermuizengrot.
Impressie rotsverblijf langoeren.
Bouwdetails ‘oliduct’ tussen het oude en nieuwe verblijf.
Verschillende landschapsdoorsnedes olifantenverblijf.
Visualisatie nieuw bullenperk (gezien vanuit het noorden).
African Jungle
Foto: Luciënne de Gier (BB-Facebook). Groene kakelaars.
De African Jungle volières beginnen langzaam maar zeker meer kleur te krijgen! De Afrikaanse Mangrove was al het heenkomen van de blauwkeelneushoornvogel, kleine zilverreiger en kwak, en heeft er nu twee inwoners bij. Terug van weggeweest is de gele boomeend, ook wel de rosse fluiteend genoemd. Het was altijd al de bedoeling dat de laatste individuen uit de Grote Vliegkooi zouden doorverhuizen naar het nieuwe verblijf, maar door de dood van de laatste individuen werd hun komst even in twijfel getrokken. Een échte nieuwe diersoort voor Blijdorp is de groene kakelaar, ook wel de groene boomhoop (Phoeniculus purpureus) genoemd. Het is een slanke insecteneter van de savannes en steppes in Sub-Sahara Afrika die in slechts een handjevol dierentuinen te zien is. Het is een erg sociale diersoort, waarbij de jongen vaak nog vele jaren in het territorium van hun ouders blijven om te helpen bij het beschermen van hun jongere broertjes en zusjes. De groene kakelaar rukt op in ontbossingszones en staat als niet bedreigd op de Rode Lijst.
Alweer ontvalt een oudgediende inwoner van Blijdorp ons: Maleise tapir Pooh is 5 juli overleden na een kort maar hevig ziekbed. Bij de autopsie kwam naar voren dat Pooh leed aan een borstvliesontsteking en longoedeem. Pooh werd in 2012 geboren en woonde de afgelopen tien jaar in Rotterdam. Hier doorbrak ze in 2016 samen met tapirman Vazan de 18 jaar lange ’tapirdroogte’ in de Maasstad met de geboorte van zoontje Penang. Penang woont tegenwoordig in Wilhema Zoo, Stuttgart. In ’22 werd hij voor het eerst vader, al overleed zijn dochter het jaar erna aan longproblemen. In 2018 kwam dochtertje Vasanti ter wereld, die helaas al snel overleed aan bloedarmoede, en in 2021 volgde de nu in ZOO Płock woonachtige Krissy. Droevig is dat Pooh vlak voor het aanbreken van haar ziekbed weer bevrucht was door haar metgezel Ketiga (‘Tycho’). Hij blijft nu alleen achter. De Maleise tapir is een bedreigde diersoort die in slechts 22 Europese dierentuinen wordt gehouden.
Vals alarm! Bijna een maand lang waren alle ogen gericht op de Tweeling-Gebouwen nadat Blijdorp begin juni Aziatische leeuw Lalana van de groep separeerde. De aanleiding hiervoor was een plotselinge piek in haar progesteronspiegel, wat normaliter alleen gebeurt wanneer een bevalling aanstaande is. Maar ja, klaarblijkelijk kan het verkeren. Inmiddels is de 14,5 jaar oude leeuwin weer herenigd met mannetje Wishu en haar oude dochter Rena.
Verhuizingen
Foto: ZOO Łódź (Facebook). Otter Harry op z’n nieuwe stek.
Vaarwel otter Harry! Het eind 2022 geboren waterroofdier is verhuisd naar het Poolse Łódź. Hij wordt daar vergezeld door een vrouwelijke soortgenoot. In de Chinese Tuin blijven ouders Jacco en Karin achter. Bij de buren ook een wisseling van de wacht: François’ langoer Andre gaat verhuizen naar Pairi Daiza. Blijdorp laat weten dat er al een opvolger klaarstaat uit een Britse dierentuin. Ook intern heeft er een apentransport plaatsgevonden: de witkruinmangabeygroep bij het Servalkopje is weer wat groter. Fokvrouwtje Esperanza en twee dochters zijn teruggeverhuisd naar de groep van fokman Oda en moeder-overste Casper. Bij het Servalkopje zitten nu maar liefst elf mangabeys, bij de gorilla’s alleen nog puberman C. De transportlijst wordt gecompleteerd met de aankomst van twee gevlekte lipvissen in de Noordzee van het Oceanium en drie barracuda’s (waarvan eentje spoedig overleden) bij de Haaienbak.
Leegstroom
Foto: Danny Noorman (BB-Facebook)
Het Kelpwoud in het Oceanium ligt er troosteloos bij. Niet alleen het grote bassin, maar ook de kleintjes eromheen staan vrijwel volledig leeg. Begin juli heeft een exodus plaatsgevonden van grote en kleine inwoners: zeesterren, donderpadjes, aardbei-anemoontjes, garibaldi-vissen, harige tritonshorens, brandingbaarzen, de lijst gaat maar door. De émigrés gaan een mooie toekomst tegemoet in Stralsund, Duitsland. Eerder dit jaar vertrokken ook al alle stierkophaaien en een groot deel van de luipaardhaaien naar Valencia. In het Rotterdamse Kelpwoud resteren nu alleen nog enkele ‘logerende’ haaien uit ARTIS, de oorkwallen bij de plastic-expo, een Amerikaanse kreeft met een genetische afwijking en natuurlijk de Californische zeeleeuwen. De komende tijd zal dit deel van het Oceanium een lokaal tintje krijgen, als onderdeel van het impactgebied ‘Duurzame Noordzee’. Wat deze plannen precies inhouden, en wat dit betekent voor de bestaande Noordzee-bakken bij de entree van het pand, is niet bekend.
NBC: wel en (vooral) wee
Foto: Thijs Sluys (BB-Facebook). Na de dood van de laatste lintslang en het vertrek van de gele anaconda zijn de cobra in het Aziëhuis en de tijgerpython in Taman Indah de laatste slangen in Blijdorp. Dat, terwijl er bijna 300 soorten op de Rode Lijst staan.
De laatste Californische lintslang in het Natuurbehoudscentrum is overleden. Daarmee is hun kleine terrarium langs de buitenwand van de zaal leeg komen te staan. Dit relatief nieuwe deel van het Oceanium is nog altijd een pijnpuntje voor de Diergaarde. Zo zaten de lintslangen oorspronkelijk in een veel groter verblijf, maar sinds hier in een vroeg stadium lekkages ontdekt werden, staan de lampen daar uit. Ook is de kamer met broedmachines onvoldoende geïsoleerd van de buitenlucht waardoor het voor veel reptielen niet volstaat, en het grote wandrek met kleine terraria biedt onvoldoende mogelijkheid tot het ophangen van warmtelampen en staat daardoor grotendeels leeg. Het is niet bekend of het langverwachte ‘herstelplan’ voor het Natuurbehoudscentrum al vorm aan begint te nemen. Een schrale troost: de jonge geelkeelgaailijster heeft inmiddels gezelschap gekregen van een jonge roodoorbuulbuul.
Virtuele langnek
Foto: Diergaarde Blijdorp (Facebook). Verzorgers lezen de allerlaatste editie van De Giraffe.
Abonnementhoudersblad ‘De Giraffe’ verschijnt vanaf dit najaar alleen nog maar digitaal en krijgt dan de naam ‘Mijn Blijdorp’. Blijdorp laat weten de keuze te hebben gemaakt om de klimaatimpact van het blad te verminderen, al heeft het park geen cijfers gepresenteerd over de uitstoot van eenmalig drukken en bezorgen versus permanente opslag op servers. Zo komt een einde aan 72 jaar lang fysieke Blijdorp-magazines. De vereniging Vrienden van Blijdorp blijft hun kwartaalblad Vriendennieuws voorlopig wél fysiek uitbrengen.
Geboortegolf
Foto: Céline Alders (BB-Facebook). Baardapen.
Het beschuit met muisjes is deze zomer niet aan te slepen in Blijdorp. Rode panda’s Miyuko en Kwina hebben in het bosverblijf weer een tweeling ter wereld gebracht. Hun zoon uit 2023, Tiwari, was gelukkig net uitgevlogen naar Tsjechië. Blijdorp ontfermt zich momenteel ook nog eens over vier rode panda’s die op doorreis zijn, twee vrouwtjes bij de Bergdierenrots en twee mannetjes achter de schermen. Ook bij de grote flamingo’s is het een huis vol, met zo’n twintig kuikens dusver. Ook is het de verwachting dat er binnenkort weer enkele Mhorr-gazelles geboren zullen worden. Mannetje Noah van de eerste leg is alvast naar Planckendael vertrokken om plaats te maken. De Kaapse klipdassen in de Krokodillenrivier zijn voor het eerst in enkele jaren weer van de partij met acht kleintjes. Bij de baardapengroep zijn inmiddels nóg twee jonkies gezien, waarmee de teller bij deze bedreigde primaten op drie komt te staan. Minder opvallend, maar zeker noemenswaardig zijn de drie kleine Darwin-nandoes in Zuid-Amerika en een veelbelovende nestpoging bij de wolnekooievaars in de Grote Vliegkooi.
Blijdorp op Bonaire
Het zijn spannende dagen op Bonaire! Blijdorp is werk aan het maken van zijn ambitie om in dit deel van Caraïbisch Nederland een permanente aanwezigheid te realiseren. De opvallende container hieronder vertrok begin juli naar de Antillen om onderzoeksmaterialen te leveren aan het onderzoeksteam van RoffaReefs. Hierna wordt de container ook in gebruik genomen als onderzoeksruimte voor koralen. Het onderzoek naar drijvende kraamkamers voor koraalvissen is nog altijd vol op gang. Blijdorp was in juni ook al aanwezig op een congres de Dutch Caribbean Nature Alliance.
“Wat hoort er een bij een regenwoud? Regen!”, grapt Vrienden-voorzitter Marcel Kreuger. In een bos aan paraplu’s en poncho’s werden op zaterdag 13 juli de African Jungle volières geopend in Diergaarde Blijdorp Rotterdam. De riante vogelkooien, die samen bijna 600 m2 beslaan, zijn het allereerste deelproject van Masterplan 2050: de ambitieuze en spraakmakende toekomstvisie die het park in 2023 onthulde. De dag werd afgesloten met een exclusieve tour langs de nieuwe kweekopstelling voor de Rwandese warmwaterlelie, eveneens een focussoort van het Masterplan, plus een kijkje bij de restauratie van de rendierenstal.
Vogelrijk oerbos
In het Masterplan 2050 noemt Blijdorp acht ‘impactgebieden’: focusregio’s in de wereld die de komende 25 jaar centraal staan voor de dierentuin bij nieuwe ontwikkelingen en investeringen. Een enigszins controversieel aspect hiervan is dat Blijdorp heeft geconcludeerd dat het relatief weinig kan betekenen voor natuurbehoud in Noord-Amerika en Zuid-Amerika, met uitzondering van de Caraïben. Deze twee themagebieden beslaan momenteel het merendeel van de Oceanium-zijde van Blijdorp, maar zullen de komende jaren geleidelijk plaatsmaken voor impactgebied African Jungle: de wouden van Centraal- en West-Afrika.
Foto: Cor de Gier (BB-Facebook). Blauwkeelneushoornvogel mannetje.
Het startschot voor deze shift is nu gegeven met de transformatie van de ibis- en arakooien tot Afrikaanse Mangrove en Afrikaanse Bosrand respectievelijk. De Afrikaanse Mangrove telt momenteel drie soorten. Een koppeltje blauwkeelneushoornvogels (Ceratogymna atrata), afkomstig uit Zie-ZOO Volkel, staat hier in de spotlight. Een imposante vogel, overwegend zwart van verenkleed en met een blauw gezicht, waarbij de mannetjes te herkennen zijn aan de grote hoorn op hun snavel en de vrouwtjes aan hun rossige kapsel. Het is een echte regenwoudspecialist, die zowel in het Congowoud van Centraal-Afrika als het Opper-Guinese regenwoud van West-Afrika voorkomt. Vanwege dit grote verspreidingsgebied staan ze als ‘niet bedreigd’ op de Rode Lijst, maar de aantallen lopen wel degelijk terug. De fok in gevangenschap verloopt tot op heden erg stroef.
Foto: Jop Kempkes (BB-Beheer). De zilverreigers en kwakken houden zich vooralsnog vooral achterin de volière op.
De neushoornvogels worden vergezeld door kleine zilverreigers (vier mannetjes) en Afro-Euraziatische kwakken (zes mannetjes en één vrouwtje). Vogels die voorheen in het Aziatisch Moeras woonden, maar in het wild ook voorkomen in (semi-)open draslanden in Afrika. Er is nog veel capaciteit voor extra inwoners. Op het wensenlijstje staan momenteel de Afrikaanse stekelstaart, Afrikaanse nimmerzat, Afrikaanse lepelaar, rosse fluiteend, knobbeleend, dodaars, steltkluut, zwartbandbaardvogel en groene kakelaar.
Afrikaanse Bosrand
Foto: Jop Kempkes (BB-Beheer). Grijze roodstaart.
De twee volières worden van elkaar gescheiden door een binnenverblijf, aangekleed als Afrikaans boothuis op een rivieroever. In tegenstelling tot bij de oude constructie zijn beide binnenverblijven zichtbaar voor bezoekers, al zijn er ook meerdere separatiekooien achter de schermen. Het halletje is ook voorzien van uitgebreide educatie over de illegale handel in tropische vogels.
In de tweede volière staat de grijze roodstaartpapegaai (Psittacus erithacus) centraal, een nieuwe diersoort voor Rotterdam. Het is een achtkoppig single sex groepje dat in Frankrijk illegaal door een particulier werd gehouden en daarom geconfisqueerd is. De grijze roodstaart is een intelligente en sociale inwoner van het Congowoud, waar er ieder jaar tien- tot honderdduizenden individuen gevangen worden voor de internationale huisdierenmarkt. Deze dieren sterven veelal een vroegtijdige dood of eindigen in overbezette opvangcentra. Hopelijk gaat dit groepje in Blijdorp een mooie toekomst tegemoet en kunnen ze dienen als ambassadeurs voor hun soort.
Nog eens drie vogelsoorten zijn momenteel te zien in de Afrikaanse Bosrand: de purperglansspreeuwen en groenhelmtoerako’s (uit het Weverkopje, dat nu vogelloos is) en de witwangfluiteend (uit de Okapi-Volière). Potentieel komen hier op termijn nog zwartwang-agapornissen en smidsplevieren bij. De nieuwe African Jungle volières zijn een jubileumgeschenk van de vereniging Vrienden van Blijdorp ter waarde van €500.000.
Het impactplantje
Foto: Jop Kempkes (BB-Beheer). De Rwandese warmwaterlelie is de kleinste waterlelie ter wereld.
Het openingsfestijn vervolgde bij de botanische kassen, waar leden van de vereniging Vrienden van Blijdorp een exclusief kijkje mochten nemen bij de kweekstellage voor de Rwandese warmwaterlelie. Dit kleine plantje is de enige flora die opgenomen is in ‘de TIEN van Blijdorp’: de soorten die de Rotterdamse dierentuin anno 2050 van de Rode Lijst af wil hebben geholpen. De Nymphaea thermarum, zoals de wetenschappelijke naam luidt, werd pas in 1987 ontdekt in een warme bergbron in Rwanda.
Foto: Jop Kempkes (BB-Beheer). De nieuwe kweekopstelling voor de Rwandese warmwaterlelie.
Circa 2000 werd deze stroom omgelegd en gekanaliseerd ten behoeve van de landbouw en sindsdien is deze soort uitgestorven in het wild. Gelukkig leeft hij voort in Westerse kwekerijen, waaronder Blijdorp sinds 2020, en zou hij eventueel geherintroduceerd kunnen worden in Rwanda. De Vrienden van Blijdorp hebben €10.000 euro gesteld voor de bouw van een bijzondere kweekopstelling. Hier kan geëxperimenteerd worden met welke omstandigheden essentieel zijn voor de ontkieming en groei van de warmwaterlelie.
Sneakpeak
Foto: Jop Kempkes (BB-Facebook). De vernieuwde Wallaby Walkabout.
Onderweg naar de botanische kassen was het ook mogelijk om te gluren bij de verblijven van de moeraswallaby’s en bosrendieren. Momenteel wordt de laatste hand gelegd aan de restauratie van hun monumentale stal, plus een kleine facelift van de Wallaby Walkabout. Zij die het Masterplan 2050 doorgespit hebben, zullen weten dat de Wallaby Walkabout uiteindelijk plaats zal maken voor een verblijf dat beter past binnen impactgebied Natuur Dichtbij. Hoe dat eruit gaat zien, staat echter nog niet vast. In de tussentijd bestaat wel de wens om meer bezoekers richting de bosrendieren en de Bijenvallei te leiden. Daartoe is het pad in het doorloopverblijf van de wallaby’s voortaan niet langer een doorsteek, maar een lus. Ook dit project wordt gefinancierd door vereniging Vrienden van Blijdorp (à €40.000)
Toekomstige projecten
Ook de komende tijd blijft het een drukte van belang bij het projectbureau van Diergaarde Blijdorp. De komende jaren staan de uitbreiding van het olifantenverblijf en de restauratie van de Victoria Serre centraal. Ook lijken de bouw van een nieuw verblijf voor de dwergnijlpaarden en de metamorfose van de Haaientunnel en het Kelpwoud in het Oceanium tot Noordzee-gebieden aanstaande. Onderdeel zijn van deze transformaties? Word dan lid van de Vrienden van Blijdorp!
Op 14 januari gaf Diergaarde Blijdorp de eerste nieuwjaarslezing sinds de presentatie van het Masterplan 2050. De bijeenkomst stond in het teken van het toelichten en onderbouwen van de nieuwe toekomstvisie van de dierentuin. Als kers op de taart lichtte de Diergaarde het tipje van de sluier op wat betreft de concrete uitvoering en realisatie van de veelbelovende doelstellingen. Directeur Erik Zevenbergen benadrukt het belang van samenwerking, zowel met andere organisaties als met de achterban: “Je kan wel een koploper zijn, maar daar heb je weinig aan als je niemand in de achteruitkijkspiegel ziet.”
Asian Corridors
Foto: Jan de Neijs (BB-Facebook). Aziatische olifant.
Deelproject ‘Taman Indah 2.0’ is het onderdeel van het Masterplan 2050 dat als eerste van de grond zal komen. De bouwplannen verkeren al in een gevorderd stadium, eerder deze maand berichtte ZooFlits namelijk al dat er vergunningaanvragen ingediend zijn bij de gemeente. Helaas moeten de fans het nog steeds zonder plattegronden of concrete toezeggingen stellen. Het basisidee is nog altijd om een riant verblijf voor jongvolwassen mannetjesolifanten te realiseren op de huidige locatie van de kamelenweide en Grote Vliegkooi. Om deze te verbinden met het bestaande perk wordt in de huidige bamboevallei een ‘oliduct’ aangelegd over het bezoekerspad.
De bijbehorende binnenverblijven worden waarschijnlijk tegen de vervallen Vleermuizengrot aan gebouwd. Dat pand wordt meteen opgelapt en zal gaan dienen als binnenverblijf voor de François’ langoeren. Zij krijgen vanzelfsprekend ook een buitenverblijf. Ingewijden melden dat Blijdorp nog steeds speelt met ideeën voor meer van zulke ‘satellietverblijfjes’ rondom het olifantenperk. Primaten, hoefdieren, schildpadden en otters zijn terugkerende suggesties. Ook komt er waarschijnlijk een nieuw horecapunt, al is het nog niet helemaal duidelijk of deze langs de zuidrand of juist in de noordoostelijke hoek van het geheel komt.
Coördinerende rol
Afbeelding: Diergaarde Blijdorp. Vlekkenplan van de impactgebieden van het Masterplan 2050, zoals vertoond op de nieuwjaarslezing. Donkerblauw: Duurzame Noordzee. Lichtblauw: Caribbean Shores. Groen: African Jungle. Geel: African Plains. Grijs: Natuur Dichtbij. Bordeaux: Last Resort. Paars: Himalayan Peaks. Rood: Asian Corridors.
Een korte update over impactgebied ‘Himalayan Peaks’ uit het Masterplan 2050. Blijdorp speelt al jarenlang een centrale rol bij de fok van rode panda’s in gevangenschap en zet de laatste jaren steeds meer in op het onderzoeken en beschermen van hun wilde soortgenootjes. Onderdeel daarvan is een herbebossingsproject in Oost-Nepal. Om dat initiatief kracht bij te zetten, gaat in 2024 een langgekoesterde wens in vervulling: rechts van de Bergdierenrots, achter het monumentale educatiegebouw, komt een kleine bomenkwekerij. Hier worden bezoekers uitgenodigd om een boompje in Nepal te adopteren. Met deze toevoeging is Himalayan Peaks voorlopig compleet.
En dat is niet het enige botanische nieuwtje. Een belangrijke ontwikkeling voor een van de tien impactsoorten van Diergaarde Blijdorp, de Rwandese warmwaterlelie. Dit kleine waterplantje is uitgestorven in het wild door habitatvernietiging en irrigatie, maar leeft voort in gevangenschap. Teneinde van een uiteindelijke herintroductie wil de Rotterdamse dierentuin bijdragen aan het grootschalig vermeerderen van de plant. Dit jaar wordt achter de schermen een kleine kas speciaal hiervoor ingericht. Blijdorp beheert de Nationale Plantencollectie van de waterleliefamilie.
Het is officieel geen impactsoort van Blijdorp, maar het is wel een icoon van het dierenrijk: de Aziatische leeuw. Directeur Zevenbergen deelt het heugelijke nieuws dat verzorger Jos Hartog sinds kort optreedt als de coördinator van het Europese populatiemanagement programma (EEP). Dit heeft verder geen directe consequenties, maar betekent wel dat het stamboek voortaan kan profiteren van de expertise die Rotterdam heeft met de erfelijke neurologische aandoening ataxie. Diergaarde Blijdorp overziet in totaal nu zeven Europese fokprogramma’s, waarmee het de Nederlandse recordhouder is.
Rijksmonumenten
Het ‘oppoetsen van de parel’ is ook een belangrijk component van het Masterplan 2050. Diergaarde Blijdorp gaat in 2024 werk maken van de broodnodige restauratie de monumentale rendierenstal in de zuidelijke hoek van het park. In de spoorwegdriehoek wordt momenteel de laatste hand gelegd aan een logeeradres voor de bosrendieren en moeraswallaby’s. Zevenbergen laat weten dat het park meteen de looproute van de ‘Wallaby-Walkabout’ gaat veranderen. Ook ziet de dierentuin de kans om de dakpannen van álle monumentale stalgebouwen te vervangen door sierlijke shingles, geproduceerd op authentieke wijze.
Afbeelding: Diergaarde Blijdorp. Sfeerimpressie van de gerestaureerde Victoria Serre.
Eind 2024 begint ook een andere restauratie: die van de Victoria Serre. De oostelijke vleugel van de Rivièrahal doet al sinds 1940 dienst en smacht naar grootschalig onderhoud. Zevenbergen benadrukt dat het botanische aspect leidend wordt in de vernieuwde tropenvleugel. Verwacht dus een heleboel spectaculaire en zeldzame plantensoorten. De vogelcollectie wordt iets soberder. Welke soorten precies moeten wijken, staat nog niet vast. Dit project wordt gefinancierd met de 18 miljoen euro subsidie die de gemeente Rotterdam heeft vrijgemaakt voor de restauratie van de Rivièrahal.
Zuid-Amerika
Ook het lot van de Oceanium-zijde van de Diergaarde werd kort aangestipt. Hier worden momenteel dieren uit Noord-Amerika en Zuid-Amerika gehouden, maar Blijdorp wil hier de komende jaren minder nadruk op gaan leggen. De directie acht het niet reëel dat de Diergaarde zich kan ontplooien tot een hoofdrolspeler qua natuurbehoud in deze regio.
Foto: Jolanda Berkelmans (BB-Facebook). Momenteel zitten ze ’tijdelijk’ achter de schermen, maar mogelijk keren de rode ibissen niet terug naar de publieke kant van het park.
Maar ja, toen die knoop werd doorgehakt zat de dierentuin net middenin een renovatie van de ara- en ibisvolières… Het hing al een tijdje in de lucht, maar voor het eerst zegt de Diergaarde nu expliciet dat de Zuid-Amerikaanse vogels mogelijk niet terugkeren naar het vernieuwde complex. Waarschijnlijk wordt er een Centraal- of West-Afrikaanse draai aan gegeven. Hier is in de ontwerpfase al rekening mee gehouden.
Ook een korte update vanuit de gesloten vlinderkoepel Amazonica. Het uitplaatsen van de huidige inwoners is in volle gang. Directeur Zevenbergen geeft aan dat de dierentuin het gebouw het liefst behoudt. Inspecties zijn dan ook nog volop gaande. Potentieel kan de koepel dan het startpunt worden voor het impactgebied African Jungle.
De nieuwjaarslezing maakt onderdeel uit van de traditionele reeks winterlezingen van de Vrienden van Blijdorp. Voorzitter Marcel Kreuger geeft toe dat de vereniging nog op zoek is naar welke rol deze trouwe supportersgroep kan spelen bij de nieuwe ambities van Diergaarde Blijdorp. Concreet laat hij weten dat de Vrienden de herintroductie van een groepje zeeschildpadden rondom Florida gaan bekostigen. In december spoelden in korte tijd meerdere van deze tropische dieren ernstig verzwakt aan in Nederland. Vermoedelijk speelt klimaatverandering hierbij een rol. Momenteel zijn zij achter de schermen aan het revalideren. Er gaat te zijner tijd ook een kleine filmploeg mee om de reddingsactie te documenteren.
Een andere terugkerende gift van de Vrienden van Blijdorp wordt de zogeheten ‘Irmabijdrage’. De afgelopen jaren bekostigden de Vrienden systematisch de zorg voor seniore olifant Irma, die in 2023 op 53-jarige leeftijd overleed. Ter nagedachtenis aan deze iconische inwoner wil de vereniging dat geld voortaan steken in kleine dierenwelzijnsinitiatieven in de Diergaarde. Welke vorm dat in 2024 gaat aannemen, staat nog niet vast.
Wil jij onderdeel uitmaken van de touwtrekkers van ontwikkeling in Diergaarde Blijdorp, en als eerste op de hoogte zijn van nieuwe ontwikkelingen in de dierentuin? Check dan de vereniging Vrienden van Blijdorp!
Afbeelding: Diergaarde Blijdorp. Alternatieve versie van het vlekkenplan, verkregen als persmateriaal naar aanleiding van de nieuwjaarslezing. Het voornaamste verschil met de afbeelding op de nieuwjaarslezing is dat op deze plattegrond een tweede stukje ‘African Jungle’ ingetekend staat op de huidige locatie van het Hart van Afrika, de westvleugel van de Rivièrahal & de Oewanja Lodge. Bij de nieuwjaarslezing werden deze locaties opgenomen in ‘African Plains’. De soortenselectie op deze kaart vertegenwoordigt niet de collectie zoals deze er na de implementatie van het masterplan zal uitzien.
Op woensdag 8 november kondigde Diergaarde Blijdorp aan dat het park op termijn afscheid gaat nemen van de westelijke laaglandgorilla’s. “Deze beslissing komt voort uit Blijdorps aangescherpte missie en visie op het gebied van soortbehoud en natuurherstel. Om deze doelstellingen waar te maken moeten er soms lastige keuzes worden gemaakt, waar dit er een van is.” Online leidde dit meteen tot een stormloop aan verdrietige en negatieve reacties. ‘Gorilla’s horen bij Rotterdam’, klonk het veelal. Blijdorper Bende onderzocht het proces dat geleid heeft tot dit besluit.
Kritiek bedreigd
Een vliegensvlugge profielschets. Er bestaan vier verschillende gorillavarianten, met ieder een eigen verspreidingsgebied binnen het Congowoud van Centraal-Afrika. Deze staan alle vier onder druk, maar wel op verschillende manieren. Zo resteren van de berggorilla, uit het Virunggagebergte, slechts 1.000 individuen, maar leven deze in strikt beschermde reservaten. Op papier gaat het met de grauergorilla beter, met een totale populatie van 3.600, maar dat cijfer verhult de sterke mate van habitatversnippering en een relatief gebrek aan bescherming. De meest schrijnende casus is misschien wel de Cross Rivergorilla, uit het Nigeriaans-Kameroense grensgebied. Daarvan resteren slechts enkele honderden dieren.
Ondersoort numero vier is de westelijke laaglandgorilla. Met uitzondering van één oud vrouwtje in Zoo Antwerpen behoren alle gorilla’s in Europese dierentuinen tot deze variant. In het wild leven naar schatting zo’n 316.000 exemplaren, waarmee het verreweg de meest talrijke ondersoort is. Ook heeft de westelijke laaglandgorilla het grootste verspreidingsgebied van allemaal, dat ook nog eens gesitueerd is in een relatief intact deel van het Congowoud. Wel staat óók de westelijke laaglandgorilla als ‘kritiek bedreigd’ op de Rode Lijst, omdat de populatie vrij constant blijft krimpen en deze dieren zich langzaam voortplanten.
Natuurbehoud
Dat is, in een notendop, de stand van zaken met de westelijke laaglandgorilla: niet dramatisch, maar extra bescherming is wel wenselijk. Welke rol kunnen dierentuinen hierbij spelen? Behalve geld inzamelen en publiek bewustzijn stimuleren, is het herintroduceren van dieren in hun natuurlijke leefgebied de meest concrete manier waarop dierentuinen aan soortbehoud kunnen doen.
Foto: Patrick Kruizinga (BB-Facebook). Aybo (2014-) en Thabo (2015-).
Herintroducties kunnen verschillende doelstellingen hebben. In hele drastische situaties draait het puur om nummers spekken: een populatie van vijftig individuen maakt op termijn meer kans dan een populatie van tien individuen. Momenteel leven er ongeveer 450 westelijke laaglandgorilla’s in Europese dierentuinen, vergeleken met 316.000 individuen in het wild. Als álle gorilla’s uit gevangenschap morgen uitgezet zouden worden verspreid door het Congowoud, zou de impact hiervan dan ook verwaarloosbaar klein zijn.
Meestal vinden herintroducties dan ook met een specifieker doel plaats. Denk aan het herstellen van de gorillapopulatie op plekken die voorheen kampten met stroperij, of het verbinden van voorheen geïsoleerde groepjes. Ook kunnen herintroducties (uit gevangenschap) en translocaties (uit andere natuurgebieden) helpen met het waarborgen van genetische diversiteit.
Casus Batéké
Gorilla’s zijn vanwege hun complexe gedrag en sociale behoeftes bijzonder lastig om te herintroduceren in het wild. Zelfs verhuizingen tussen dierentuinen kunnen al zoveel stress teweeg brengen dat individuen permanent afwijkend gedrag ontwikkelen.
Toch speelt in het Batéké-plateau van Gabon en Congo-Brazzaville al sinds 1996 een herintroductieproject voor de westelijke laaglandgorilla. De drijfveer achter in het Batéké-project is de Aspinall Foundation, een organisatie die nauw verbonden is met de Britse dierentuinen Port Lympne en Howletts. De mensapen waren enkele decennia eerder verdwenen uit het gebied door stroperij, maar sindsdien was er een beschermd gebied opgericht en waren de omstandigheden weer beter geworden.
Foto: Amos Courage (Aspinall Foundation). Transport van Europese gorilla’s naar Gabon in 2003.
Bij herintroducties worden dieren nooit zomaar in het diepe gegooid. In plaats daarvan mogen de gorilla’s geleidelijk kennismaken met hun nieuwe omgeving en ontvangen ze nog enige tijd extra verzorging. Hoe dit er precies uitziet, wordt bepaald op basis van de groepssamenstelling. Een veelvoorkomende methode is het maken van boswandelingen samen met verzorgers, waarna de dieren vaak na enige tijd zelf besluiten dat ze ’s avonds niet meer teruggaan met de mensen. Deze ‘soft release‘ procedure neemt gemiddeld zo’n 15 maanden in beslag. Ook is er aan de Gabonese kant van de grens een riviereiland waar gorilla’s in een gemonitorde omgeving kunnen wennen aan het woud.
Bij het Batéké-project wordt veelal gebruik gemaakt van jonge gorilla’s die in het wild geboren zijn, maar via de stroperij op de illegale huisdierenmarkt beland zijn. Ook is een handjevol gorilla’s uit Europese dierentuinen uitgezet (voor het eerst in 1999, meest recent in 2021). Bij de 51 gorilla’s die tussen 1996 en 2006 uitgezet werden, stierf slechts één individu binnen zijn eerste jaar in het wild. Vermoedelijk was hij ’s nachts uit een boom gevallen en verdronken. Jaarlijkse sterfte- en geboortecijfers van de geherintroduceerde populatie komen overeen met die van natuurlijke gorillagemeenschappen, laten de schrijvers van hetzelfde rapport weten.
Foto: Aspinall Foundation. Gorilla Djongo in 2019, zes jaar nadat hij samen met zijn vader Djala uitgezet werd.
Sindsdien zijn nog eens twintig gorilla’s uitgezet. De meest ambitieuze herintroductie vond in 2014 plaats. Toen verhuisde voor het eerst een volledige familiegroep van Europa naar Gabon. Aan het hoofd van de familie stond zilverrug Djala, die in 1984 zelf het slachtoffer was geworden van stropers en sindsdien in Port Lympne Wild Animal Park vertoefde. Onderdeel van de groep waren ook vijf vrouwtjes (allemaal in Europa geboren, waarvan eentje door mensen grootgebracht was) en hun vijf jongen. Hoewel Djala vermoedelijk nog steeds in leven is, werd een groot deel van de groep al snel het slachtoffer van een aanval door een andere gorilla.
Keerzijde
Foto: Johanna Kok (BB-Facebook)
Het Batéké-project wordt door de meeste wetenschappers en natuurbeschermers als succesvol gezien. Toch resteren er ook nog uitdagingen. Zo zijn de geherintroduceerde gorilla’s meestal niet bang voor mensen, wat nog wel eens resulteert in jongvolwassen mannetjes die lokale dorpen betreden of agressie vertonen naar bezoekers van het reservaat. Oudere dieren lopen meer risico’s bij herintroductie dan jongvolwassenen. Ook stelt de IUCN (de organisatie die de Rode Lijst bijhoudt) dat het herintroduceren van dierentuingorilla’s minder wenselijk is dan het uitzetten van gorilla’s uit lokale opvangcentra en het overplaatsen van wilde gorilla’s uit onveilige leefgebieden.
Het Europese populatiemanagement programma (EEP) voor de westelijke laaglandgorilla kán dus concreet bijdragen aan natuurherstel. De Europese dierentuinpopulatie is stabiel en genetisch gezond, dus dit kan de komende decennia ook voortgezet worden. Tegelijkertijd gaat het daarbij tot op heden om vrij specifieke voorbeelden en slechts een handjevol geherintroduceerde individuen. Om te stellen dat de westelijke laaglandgorilla in zijn voortbestaan echt afhankelijk is van dierentuinen, is overdreven. Zelfs de EAZA (Europese vereniging van dierentuinen) stelt openlijk dat educatie, niet soortbehoud, het primaire doel van het huisvesten van gorilla’s in gevangenschap is.
Foto: Jim Louwerens (BB-Facebook). Het Mensapengebouw maakt onderdeel uit van de monumentale Rivièrahal.
Als één ding overduidelijk naar voren komt uit het Masterplan 2050, is het dat educatie alleen niet langer voldoende rechtvaardiging is voor toekomstige investeringen. Nieuwe ontwikkelingen in Blijdorp moeten concreet gekoppeld zijn aan natuurherstel. En er zijn zeker investeringen gemoeid met de gorilla’s. Hun binnenverblijf stamt uit 1940: het is te klein, te monotoon en biedt te weinig privacy. Een verbouwing kan niet lang meer op zich laten wachten – al is het maar omdat de verf van de muren afbladert en de meeste balken in het Rivièrahal-complex volledig afgeschreven zijn. Gedurende zo’n verbouwing zou een alternatief heenkomen voor de gorilla’s gezocht moet worden. Omdat de Rivièrahal een rijksmonument is, is een hoger niveau van dierenwelzijn hier eigenlijk niet haalbaar. Dat is ook de reden dat Blijdorp de afgelopen jaren speelde met sfeerimpressies van een compleet nieuw gorillaverblijf. Een miljoenenproject. En wanneer je het hebt over je eco-impact maximaliseren, kunnen die miljoenen wellicht beter gebruikt worden voor andere zaken. In essentie is dit de knoop waarmee de Diergaarde in hun maag zat. Een knoop die afgelopen woensdag definitief werd doorgehakt.
Timing
Foto: Johanna Kok (BB-Facebook). Bokito’s kinderen Ajabu (M, 2022-) en Ayba (V, 2010-).
Dat brengt ons tot afgelopen woensdag: waarom trekt Blijdorp er nú de stekker uit? Waarom wacht het park niet tot de restauratie van de Rivièrahal daadwerkelijk nadert?
Dat lijkt voort te komen uit de toch al chaotische situatie in de gorillagroep. Met de onverwachtse dood van zilverrug Bokito dit voorjaar is de fok in Rotterdam stilgevallen. Wat resteert zijn de twee volwassen vrouwtjes Aya en Tamani en diens kinderen. Met uitzondering van de in 2022 geboren Ajabu zijn die kinderen allemaal al wat ouder. Zo schreef Blijdorper Bende al in 2018 (ietwat voorbarig) dat Ayba op het punt stond om uit te vliegen.
De realiteit is dat het EEP van de gorilla’s een erg complexe schuifpuzzel is. Het samenstellen van nieuwe groepen brengt altijd risico’s met zich mee, dus verhuizingen worden eerst nauwkeurig uitgedacht. De genen van Aya zijn al rijkelijk vertegenwoordigd in Europa, dus het vinden van een onverwante partners voor haar nageslacht is een hele uitdaging. Mannetjes zijn ook altijd lastig te plaatsen, want eenmaal volgroeid dulden zij elkaars aanwezigheid niet. Er is een tekort aan dierentuinen die de benodigde faciliteiten hebben voor zulke bachelorgroepen. Kortom: als de fokcoördinator een potentieel heenkomen vindt voor de Rotterdamse pubers, moet er snel geschakeld worden.
Foto: Nel Hoekstra (BB-Facebook). Tamani (V, 1993) en Thabo (M, 2015-).
Blijdorper Bende vermoedt dat dat de doorslaggevende factor was achter het besluit om nú de gorillagroep op de schop te doen. In plaats van tijdelijk een nieuw evenwicht proberen te creëren in de Rivièrahal, nu de pleister van de wond trekken en de gorilla’s een stabiele toekomst elders gunnen. Recent kwam voor Aybo een plekje vrij in Zoo Arcachon Basin en afgelopen woensdag is hij vertrokken. Tamani kan waarschijnlijk samen met haar jongen Tonka en Thabo verhuizen naar een Italiaanse dierentuin. Voor Aya, Ayba en Ajabu wordt nog gezocht naar een geschikt heenkomen. Blijdorp vermeldt erbij dat het nog wel enkele jaren kan duren voordat deze uittocht voltooid is.
Op hun website schrijft Blijdorp: “Als alle gorilla’s verhuisd zijn en er nog niet wordt verbouwd, kan het verblijf mogelijk als tijdelijke opvanglocatie worden gebruikt. Het besluit over de gorillagroep is afgestemd met de coördinator van het populatiemanagement programma.” Hiermee doelt het park mogelijk op het huisvesten van een jongvolwassen mannetjes. Zoals eerder al aangestipt werd, is er veel behoefte hiernaar binnen het populatiemanagement programma. Momenteel zijn er voor iedere vijf vrouwtjes ongeveer vier mannetjes in Europa. Die disbalans heeft te maken met de oude ‘importgeneratie‘, die voornamelijk uit vrouwelijke gorilla’s bestond. De komende jaren zal die ratio steeds verder naar één op één verschuiven.
Blijdorper Bende is een onafhankelijke organisatie. Meningen en uitspraken op deze website vertegenwoordigen niet noodzakelijk de standpunten van Diergaarde Blijdorp.
